Ecoruïne: de oplossing voor vervallen boerderijen?
“In Frankrijk rijd je om voor een ruïne, maar in Nederland worden monumenten onder een stolp gezet”
De toekomst van de voor de regio kenmerkende, statige herenboerderijen is in Oost-Groningen een belangrijk vraagstuk. Steeds meer van deze boerderijen komen leeg te staan en raken in verval. De eigenaren wonen vaak ver weg en er zijn geen kopers. Omdat sloop eeuwig zonde zou zijn, bedachten drie Groningers een alternatief: de boerderijen laten vergaan tot overwoekerde ruïnes met een grote biodiversiteit en een recreatieve functie.
Oost-Groningen kent een bijzonder type boerderij: de herenboerderij van het Oldambtstertype, ook wel kasteelboerderij genoemd. Reusachtige boerderijen die zich kenmerken door een statig voorhuis met ornamenten en een grote graan- of aardappelschuur eraan vastgebouwd. Het zijn veelal monumenten. De trots van de regio. Ze weerspiegelen dat het gebied – nu vooral bekend als krimpregio – in de tijd van de ‘Graanrepubliek’ een van de welvarendste regio’s van Nederland was. Het rijke uiterlijk danken ze aan de ongekende welvaart van de ‘herenboeren’ die er woonden.
Kamperen bij de ruïne
Hoe anders staan veel van deze boerderijen er nu bij. Steeds meer van deze herenboerderijen komen leeg te staan en raken in verval, sommige verkrotten zelfs ernstig. De eigenaren wonen vaak ver weg en weten niet hoe hun vastgoed erbij staat. Omdat de boerderijen vervallen zijn, zijn ze ook voor kopers niet aantrekkelijk. Van de welvaart van weleer is niets meer over. Sloop lijkt vaak de enige optie die rest. Drie Groningse ondernemers zouden dat eeuwig zonde vinden en kwamen met het idee om de boerderijen laten vergaan tot overwoekerde ruïnes met een grote biodiversiteit. Zo kunnen het aantrekkelijke plekken worden voor toeristen of als locatie om activiteiten te organiseren.
Een van de initiatiefnemers is sociaal-geograaf Mark Sekuur (Prima Focus). Samen met een ecoloog en een conceptontwikkelaar zocht hij naar een oplossing voor de boerderijen en zo ontstond het idee voor de ‘Ecoruïne’. Door de verkrotte boerderijen te laten vergaan en te beplanten met verschillende soorten groen worden de biodiversiteit en de ecologische hoofdstructuur versterkt. Bovendien kunnen de boerderijen zo een toeristische functie krijgen, één die nieuw is in Nederland: de ruïne.
“In Frankrijk en ook in Cambodja rijden toeristen om voor een ruïne, maar in Nederland zetten we daar vraagtekens bij,” merkt hij op. Zelf ziet hij het al voor zich: “In plaats van kamperen bij de boer, kamperen bij de ecoruïne. Spelende kinderen, een grote biodiversiteit, een mooi decor in de regio en wellicht ook jaarlijks spooktochten langs verschillende ecoruïnes.”
Controversieel idee
De leegstand van boerderijen is in Nederland een steeds omvangrijker probleem aan het worden. Agrarisch vastgoed komt vrij door modernisering, de afname van boeren in Nederland en schaalvergroting. Waar de omliggende landbouwgrond wordt opgekocht dankzij opschaling, is er voor de boerderijen, erven en schuren geen functie meer. De voorspelling is dat er in 2030 15 miljoen vierkante meter agrarisch onroerend goed leeg staat. In 2013 verscheen op RUIMTEVOLK een blog waarin werd geagendeerd dat deze vorm van leegstand door het ruimtelijk vakgebied niet over het hoofd mag worden gezien. Nu wordt de discussie hierover op steeds meer plekken gevoerd.
De Groningse initiatiefnemers doen met hun idee een duit in het zakje. Het idee is wellicht wat controversieel, maar volgens Mark Sekuur moet er in deze tijd van krimp en leegstand buiten de gebaande paden worden gedacht. “Jarenlang waren we in Nederland gewend om monumenten te conserveren, maar de situatie in Oost-Groningen is daar niet naar. Hier ziet zelfs de meest conservatieve ambtenaar in dat het met veel van deze boerderijen niet meer goed gaat komen.”
Een exemplarisch voorbeeld voor de ontwikkelingen is de Hamdijk in de gemeente Oldambt. Aan deze dijk, ooit de meest welvarende straat van de regio, staan veertien van zulke herenboerderijen waarvan er zeven leegstaan en drie vergaand aan het verkrotten zijn. “En dan is de Hamdijk nog maar een voorbeeld; overal in de regio staan kasteelboerderijen leeg”, vertelt hij.
Erfgoed behouden
Om het idee werkelijkheid te maken is ten eerste een geschikte locatie nodig, daarover zijn de initiatiefnemers nu met enkele eigenaren in gesprek. De meeste boerderijen hebben nog wel een wettige eigenaar, maar die doet vaak niets aan het onderhoud. “De eigenaren wonen meestal niet in de regio. Van een van de boerderijen bijvoorbeeld is de eigenaar overleden en wonen de erfgenamen in Canada. Ook komt het regelmatig voor dat de eigenaren ook niet weten wat ze ermee aan moeten. Verkopen lukt niet en opknappen is meestal heel erg duur.”
Daar zit de crux. Omdat het niet haalbaar is de boerderijen op te knappen, staan ze vaak al jarenlang leeg en ontstaat er een neerwaartse spiraal. Dan blijven er volgens Sekuur twee opties over: de ecoruïne of sloop. Natuurlijk doet het hem als inwoner uit het gebied pijn als hij ziet wat de status van de ooit zo goed onderhouden boerderijen is. Toch heeft hij liever een goed onderhouden ruïne dan sloop. Dat is wel het laatste wat hij wil: “Ik moet er niet aan denken dat er straks saaie grasveldjes zijn op de plekken van deze prachtige boerderijen die zo kenmerkend zijn voor dit gebied. Bij de optie sloop gaan zowel het monument als het erfgoed verloren. Wanneer het ruïnes worden met verschillende soorten beplanting gaat het monument weliswaar verloren, maar blijft het erfgoed in elk geval bestaan.”
—
Foto boven: Een herenboerderij die zich wellicht zou lenen voor een Ecoruïne. (Foto: Mark Sekuur)