Nieuws en artikelen

9 november 2015

Erfgoed als vliegwiel voor dorpsontwikkeling

Burgerinitiatieven zijn er in velerlei vormen, maar erfgoed als onderwerp van een burgerinitiatief is een thema dat nog wat onderbelicht is. En dat terwijl erfgoed vaak een aanleiding is voor bewoners om in actie te komen en dit zelfs kan dienen als vliegwiel voor een veel grotere betrokkenheid bij het dorp. Hoogste tijd dat overheden én de erfgoedsector wakker worden.

Door Karim van Knippenberg

Het Limburgse landschap is met zijn monumentale vakwerkhuizen, vele kerken en kloosters en sfeervolle landschapselementen een cultuurhistorisch waardevol gebied. Erfgoed maakt deel uit van de kwaliteiten van dit gebied en het is een zichtbare vorm van de Limburgse cultuur en identiteit. In dit landschap onderzocht ik in het kader van mijn stageproject ‘Burgerkracht in Limburg’ tien burgerinitiatieven op het gebied van erfgoed. En dat is slechts het topje van de ijsberg, er zijn veel initiatieven op het gebied van erfgoed in Limburg.

Betrokkenheid

De betrokkenheid van bewoners bij erfgoed is groot. Daar zijn verschillende verklaringen voor te geven. Allereerst is erfgoed waardevol en waarden-vol voor veel mensen. Erfgoed vormt vaak letterlijk een totempaal waaraan bewoners houvast en identiteit ontlenen. Het erfgoed vormt een symbool van trots van de bewoners en is daarmee een samenbindend symbool van zowel herkomst en toekomst van de lokale gemeenschap.

Deze drijfveer kwam ik tegen bij een initiatief in Lemiers, waar een aantal dorpsbewoners met elkaar de bijzondere interieurschilderingen van de St. Catharinakapel restaureren en zo behouden. Een van de initiatiefnemers woont zijn hele leven al tegenover de kapel en zo ontstond er een sterke persoonlijke en emotionele verbondenheid met dit monument. Dit was de belangrijkste de reden om in actie te komen, met een succesvolle restauratie als resultaat.

Een tweede verklaring is dat erfgoed een ontmoetingsplaats is die bewoners verbindt; een plek waar mensen en hun ideeën samenkomen. Een voorbeeld hiervan zijn de vele karakteristieke en beeldbepalende monumenten en andere objecten, zoals wegkruizen, die je letterlijk op elke straathoek van een Limburgse dorpskern vindt. Monumenten spelen een belangrijke rol in de lokale gemeenschap en bevinden zich niet zelden op een prominente plek in het dorp.

Deze verbinding en ontmoeting zag ik onder andere in Kessel, waar dorpsbewoners een initiatief hebben opgezet om Kasteel De Keverberg te herbouwen. De ruïne ligt midden in de dorpskern en veel dorpsbewoners deelden dan ook de wens om deze plek in het dorp op te knappen. Uiteindelijk is het verbazingwekkend om te zien hoe groot het draagvlak voor de herbouw van de kasteelruïne is. Een heel groot deel van de dorpsbewoners was namelijk op een of andere manier betrokken bij de herbouw. Door deze directe betrokkenheid van bewoners is Kasteel De Keverberg nu weer in volle pracht te bewonderen aan de oever van de Maas in Kessel én is het echt een ontmoetingsplaats die de dorpsbewoners verbindt. Het mooie resultaat maakt bewoners bovendien trots. Door samen het succes te kunnen vieren neemt de onderlinge verbondenheid ook weer toe.

Ondernemendheid

De toeristische potentie van beeldbepalende gebouwen is daarnaast ook een verklaring van veel burgerinitiatieven op het gebied van erfgoed. Het erfgoed in Limburg is een van de meest zichtbare uitingen van de Limburgse identiteit en cultuur, die zeker ook gewaardeerd wordt door toeristen. Deze toeristische potentie prikkelt de ondernemendheid en een toeristische bestemming maakt het bovendien makkelijker een gezond financieringsmodel te vinden voor de herbestemming van objecten.

Dit zie ik bijvoorbeeld ook bij het initiatief in Schinveld, waar het plan is om een voormalige staalfabriek op te knappen en er een toeristische bestemmingen aan te geven. Gedacht wordt aan een Country Club waarbij (verblijfs-)toerisme een belangrijke pijler wordt onder de herbestemming, maar waarbij er ook gekeken wordt naar meerwaarde voor de lokale gemeenschap.

Foto: De muurschilderingen in de St. Catharinakapel in Lemiers (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed / CC BY-SA 3.0 NL)

Vliegwiel

Aan erfgoed wordt op verschillende manieren waarde toegekend. Omdat zoveel mensen er betekenis aan geven kan erfgoed bij uitstek de betrokkenheid van mensen bij hun woon-en leefomgeving en ondernemendheid prikkelen. De betrokkenheid resulteert in veel gevallen in de bereidheid om te investeren in erfgoed om zo de maatschappelijke en economische waarde ervan te vermeerderen. Erfgoed kan fungeren als een vliegwiel voor een betrokkenheid die zeker in Limburg zeer wenselijk is, aangezien de demografische ontwikkelingen en sociale veranderingen veel uitdagingen met zich meebrengen. Daarbij is één van de uitdagingen overigens het behoud van erfgoed zelf.

Vertrouwen en aandacht

Dat er relatief veel burgerinitiatieven op het gebied van erfgoed zijn in Limburg is nog best verwonderlijk. Bewoners worden namelijk geacht om op velerlei manieren te participeren, maar (lokale) overheden zijn vooral nog sterk op zoek naar de rol die zij zelf zouden moeten spelen. Ze zijn bezig met de vraag hoe zij – naast het faciliteren van initiatieven – ervoor kunnen zorgen dat er nieuwe initiatieven ontpoppen en er energie loskomt, maar als het erop aankomt vinden (lokale) overheden het nog vaak moeilijk om bewoners het vertrouwen te geven om initiatieven tot wasdom te brengen. En dat ondanks het feit dat er voor overheden vaak een eigen doel mee bereikt kan worden (bijvoorbeeld toerisme). Daarnaast is de erfgoedwereld nog onvoldoende maatschappelijk geëngageerd om maatschappelijk initiatief in voldoende mate te faciliteren. De erfgoedsector biedt nog te weinig creatieve speelruimte in de omgang met erfgoed.

Dit gebrek aan vertrouwen en aandacht voor de waarde die bewonersinitiatief in erfgoed kan hebben, is jammer. Erfgoed kan echt iets losmaken bij mensen, bewoners komen ervoor in actie en dat kan verbondenheid in het dorp teweeg brengen. Vanuit deze verbondenheid komen niet zelden ook andere initiatieven van de grond. Erfgoed kan zo dienen als een vliegwiel voor nog veel meer burgerinitiatieven. Het is dan ook wenselijk dat overheden en de erfgoedwereld, ruimte bieden om maatschappelijke initiatieven op het gebied van erfgoed tot wasdom te laten komen. Zo zijn de bewoners niet alleen erfgenaam van hún dorpse erfgoed, maar van het gehele dorp.

—

Foto boven: Kasteel de Keverberg (Karim van Knippenberg)