Nieuws en artikelen

2 mei 2014

De Potemkinse aanpak van leegstand

In Wittenburg, een stadje met 5.000 inwoners op de voormalige grens tussen Oost- en West-Duitsland, is de krimp hard toegeslagen. Bewoners zijn vertrokken en met hen de voorzieningen. Er heerst al decennia lang veel leegstand. In de hoofdstraat van Wittenburg, staat sinds de hereniging ongeveer een derde van de huizen leeg. Op initiatief van stedenbouwkundige Ton Matton hebben bewoners en ondernemers in 2012 de handen ineengeslagen en met een bijzondere aanpak de straat en het dorp een blijvende impuls gegeven. Een introductie van de Potemkinse aanpak van leegstand.

Door Sjors de Vries

Ooit gehoord van Potemkinse dorpen? Eind 18e eeuw wilde de Russische elite de wereld graag laten geloven dat zij machtiger was dan in feite het geval was. Daarom besloot men buitenlandse gasten mee te nemen op een boottochtje over de Dnjepr, zodat ze getuige konden zijn van de welvarendheid en de dankbaarheid van het Russische volk. Veldmaarschalk Potemkin liet daarvoor mobiele dorpen bouwen, die telkens werden neergezet langs de oever van de rivier, vlak voordat de de boten met gasten in zicht kwamen. Nadat de boten uit het zicht waren verdwenen, liet Potemkin het ‘dorp’ afbreken en langs de rivier transporteren, om verderop weer te worden opgebouwd.

Bijna drie eeuwen later, de hoofdstraat van Wittenburg. Een klein uur rijden ten oosten van Hamburg. Meer dan veertien vervallen huizen met kapotte ramen, lekkende goten en half ingestorte daken. De atmosfeer in de straat is somber en negatief, ieder kent van elk huis het achterliggende verhaal, over brand, scheidingen, strenge regels van monumentenzorg, faillissementen of onvindbare erfgenamen ver weg in de Oekraïne. Een treurige omgeving die elke investeerder de straat zo snel mogelijk doet verlaten.

Wittenburg, Große Straße (Foto: Ton Matton)

Pre-gentrification
De Nederlandse kunstenaar en stedenbouwkundige Ton Matton heeft een aantal kunstenaars uitgenodigd om samen met bewoners en ondernemers de straat een impuls te geven. De vervallen gevels werden met lijm en verf omgevormd en tonen nieuwe mogelijkheden, zoals een danshuis, de Wittenburg Academie, een metrohalte, een drive-through-bioscoop, een bezwarentoeter en de wild-breigevel. Nieuwe, positieve verhalen en beelden vervingen de tot dan heersende negatieve geschiedenis. En het werkte. Geïnteresseerden en investeerders werden er door aangetrokken.

Ton Matton over deze bijzondere strategie van pre-gentrificering: ‘Het verlangen van de bevolking naar stadsleven is vertaald en gedurende enkele weken hebben we stad gespeeld. Verrassenderwijs werd het schijnbeeld echt en de straat kreeg een inverse potemkinsche betekenis. De straat werd een sociale ontmoetingsplek, levendig en met een hoge deelname aan het sociale leven. Weliswaar met tijdelijke ‘attrappegevels’, die afleidden van de kapotte huizen, maar wel degelijk authentiek in het sociale.’

Performative urbanism
Het project grijpt volgens Ton Matton terug ‘naar een diepgeworteld verlangen naar een tijd, waarin de hoofdstraat in Wittenburg nog levendig was en waar winkel naast winkel rijen met klanten trokken die elkaar op straat ontmoetten. Een tijd met mensen in de straat en gebouwen. De ingrepen in de Große potemkinsche Straße startten daarom vanuit de gedachte dat niet de gebouwen maar de mensen de stad maken. Het voegt een nieuwe dimensie aan het vak van stedenbouwkundige toe; performative urbanism, gebaseerd op een de strategie van improvisatie en het bieden van maximale vrijheid.’

Wittenburg, Großen Potemkinschen Straße (Bron: http://www.grosse-potemkinsche-strasse.de/)

Het is juist die ruimte van handelen die volgens Matton in krimpregio’s nodig is om mensen aan te trekken en te laten bewegen. Hij noemt het ‘het plannen van het niet-plannen’. ‘De straat heeft ruimte nodig om te denken, om te improviseren en een gevoel te krijgen hoe met deze situatie om te gaan. Om leven in de vervallen huizen terug te krijgen heb je geen investeerders nodig – die zocht de burgemeester al twintig jaar – want die willen een vast rendement van minstens 7 procent. Wat we zoeken zijn mensen die hier hun leven willen leiden, die stap voor stap een huis renoveren omdat ze er zelf willen wonen.’

Door het enthousiasme van de vele mensen die meededen, werden de negatieve verhalen overschreven en een nieuwe positieve atmosfeer geschapen. De straat werd tot leven gewekt. En sinds de hereniging van oost en west waren er in Wittenburg niet meer zoveel mensen op straat. Inmiddels is de helft van de huizen verkocht en wordt de komende jaren op verschillende plekken gerenoveerd.

—

Afbeelding boven: Ton Matton